W cyklu „Legendarne obiektywy” przedstawiamy kolejne „perełki” marki Nikkor. Po prezentacji dwóch unikalnych obiektywów typu „rybie oko”, tym razem przyszedł czas na nie mniej egzotyczne obiektywy do fotografii medycznej, nazwane przez producenta Medical-Nikkor. Obiektywy te należą do najmniej znanych obiektywów z bagnetem „F”. Czas to zmienić!

W poprzednim odcinku poświęconym obiektywom „Fisheye-Nikkor” wspomnieliśmy, że wraz z debiutem Nikona F, firma Nippon Kogaku, praktycznie co rok serwowała swoim użytkownikom jakiś ciekawy, specjalistyczny obiektyw. Wszystko to miało oczywiście służyć przyciągnięciu fotografów zawodowych i przekonaniu ich, że liczący zaledwie kilka lat system Nikon F oferuje im wszystko, czego potrzebują. W roku 1962, a więc w zaledwie 3 lata po premierze Nikona F, na rynek trafił – opisany już przez nas – pierwszy „Fisheye-Nikkor”, o parametrach 8/8 oraz pierwszy z bohaterów tego tekstu: Medical-Nikkor 200/5.6. Z pewnością warto zadać sobie pytanie, dlaczego Nippon Kogaku zdecydował się produkcję seryjną aż tak egzotycznego obiektywu. Być może wpływ na to miał fakt, że na początku lat 60-tych Japonia nadal odczuwała skutki działań wojennych. W szczególności poważnym problemem była choroba popromienna, wywołana zrzuceniem bomb atomowych na Hiroshimę i Nagasaki. Japońska medycyna i służba zdrowia stały przed nie lada wyzwaniem: zebraniem danych na temat stanu zdrowia dziesiątek tysięcy osób oraz regularnym monitoringiem zmian chorobowych. W tej sytuacji powstanie specjalistycznego obiektywu będącego na usługach medycyny staje się, jeśli nie oczywiste, to z pewnością uzasadnione.

Medical-Nikkor 200/5.6 sprzedawany był w skrojonej na miarę torbie fotograficznej, mieszczącej także zasilacz LA-1. Wraz z obiektywem dostarczano 4 zapasowe żarówki wspomagające oświetlenie obiektu – trzy z nich są widoczne w styropianie.

Medical-Nikkor 200/5.6 to jeden z bardziej unikalnych i nietypowych obiektywów nie tylko w dorobku Nikona, ale także w całej historii optyki małoobrazkowej. Dość wspomnieć, że:

• obiektywem tym nie da się zrobić ostrego zdjęcia w nieskończoności,
• obiektyw nie posiada pierścienia ostrości,
• obiektyw nie posiada pierścienia przysłon (przynajmniej w klasycznym rozumieniu),
• żeby było ciekawiej, obiektyw posiada pierścień ze skalą czułości ASA oraz skalą odwzorowania.

Zacznijmy więc od dokładnego opisu wyglądu zewnętrznego. Najbardziej rzucającą się w oczy cechą obiektywu jest wbudowana w niego na stałe pierścieniowa lampa błyskowa. Przednia soczewka o zaskakująco małej średnicy otoczona jest odbłyśnikiem lampy błyskowej. Nieco niżej, na części obiektywu skrywającej palnik, naniesiono informacje, których soczewek nasadkowych należy użyć, by uzyskać żądane skale odwzorowania. Dalej w stronę bagnetu mocowania obiektywu znajduje się pokryty gumą, nieruchomy pierścień, na którym umieszczono gniazdo do podłączenia zasilacza (używaliście kiedyś obiektywu wymagającego zasilacza?), gniazdo podłączenia przewodu wyzwalającego błysk, lampkę kontrolną sygnalizującą gotowość obiektywu do błysku, oraz biały przycisk umożliwiający włączenie dodatkowego oświetlenia fotografowanego obiektu. W tym celu w palnik lampy błyskowej wbudowano cztery żarówki oświetlające przestrzeń przed obiektywem. Wymiana tych żarówek możliwa jest przez użytkownika po rozkręceniu przedniej części obiektywu, a zapasowe żarówki dostarczane były w komplecie wraz z obiektywem.

----- R E K L A M A -----

OBIEKTYWY ZEISS W PROMOCJI BLACK FRIDAY

Zeiss 21/2.8 Loxia (Sony E))

5498 zł 4454 zł

Zeiss 25/2 Batis (SONY E)

5898 zł 5014 zł

Zeiss 85/4 Tele Tessar T* ZM

3998 zł 3399 zł

Zeiss 85/1.4 Milvus ZF.2 (Nikon F)

6998 zł 4549 zł

W przedniej części obiektywu umieszczono kolorowy schemat pokazujący, które soczewki nasadkowe dają jaką skalę odwzorowania. Poniżej widać trójstykowe gniazdo zasilające, na lewo od niego okienko z lampką gotowości do błysku, a skrajnie z prawej strony widoczny jest przycisk włączający oświetlenie. Dwie duże chromowane śrubki służą do blokowania pierścieni czułości ASA i skali odwzorowania/przysłon.

Następnie na obiektywie znajduje się chromowany pierścień sterujący naświetlaniem danych w narożniku zdjęcia. Fotografujący mógł wybrać, czy na zdjęciu ma być naświetlona wielkość skali odwzorowania, czy bieżące liczby od 1 do 38. Jedna z pozycji pierścienia powoduje brak naświetleń. Wszystkie ustawienia pierścienia widoczne są w owalnym okienku, a naświetlenie danych na filmie następowało oddzielnym torem optycznym, który „kradł” nieco błysku z pierścieniowego palnika. Kolejnym elementem obsługi był pierścień ze skalą czułości ASA, z przedziału 10–800 ASA. Przy okazji mała dygresja: w roku 1962 wartość 800 ASA musiała robić oszałamiające wrażenie, mniej więcej takie jak teraz robi czułość 10 ASA… Obok „diamentowego” indeksu skali czułości znajduje się jeszcze jeden; oznaczony 1/4. To pozycja do ustawienia czułości filmu, gdy lampa błyskowa wyzwalana była z jedną czwartą mocy (istotne dla okulistów, by nie oślepić zbyt mocno pacjenta). Redukcję mocy błysku wykonywało się odpowiednim przełącznikiem na zasilaczu. Obrót pierścienia czułości filmu może być blokowany wygodną, chromowaną śrubą. Sam pierścień nie jest w żaden mechaniczny lub elektroniczny sposób połączony z resztą obiektywu. Pełni on, wraz z drugim pierścieniem, o którym za chwilę, funkcję „kalkulatora” do ustalania ekspozycji. W dolnej części pierścienia czułości umieszczono jeszcze skalę odwzorowań, w zakresie od 1/15x (sam obiektyw) do 3x (obiektyw użyty wraz z dwoma najsilniejszymi soczewkami nasadkowymi). Część wartości skali odwzorowania podano w kolorze białym (gdy trzeba stosować dwie soczewki), pozostałe oznaczone są w różnych kolorach ułatwiających szybki dobór soczewek nasadkowych.

Medical-Nikkor.C 200/5.6 w pełnej krasie. W mocowanie filtrów wkręcona jest jedna z sześciu soczewek nasadkowych, pozostałe leżą z boku. Przednia część obiektywu to pierścieniowa lampa błyskowa, bliżej bagnetu umieszczono pierścienie sterujące, dokładnie opisane w tekście.

Na kolejnym pierścieniu, także wyposażonym w śrubę blokady, umieszczono indeks do skali odwzorowania, a także wartości przysłon od f/5.6 aż do f/45. Dociekliwi Czytelnicy zauważą zapewne, że wartości przysłon na pierścieniu umieszczone są w odwrotnej kolejności, niż na zwykłych Nikkorach. Pierścień ten połączony jest z mechanizmem preselekcyjnej przysłony. Poniżej na obiektywie umieszczono nazwę obiektywu, dane techniczne i nazwę producenta. Wczesne obiektywy oznaczone były Medical-NIKKOR, a producent podpisywał się jako Nippon Kogaku. Prezentowany tu egzemplarz pochodzi z okresu „po lifcie” i jego oznaczenie to Medical-NIKKOR.C, a nazwa producenta to Nikon. W nowszej wersji zastosowano nowocześniejsze powłoki antyodblaskowe (litera C pochodzi od „coated”) oraz nieco zmodyfikowano wygląd zewnętrzny obiektywu. Układ optyczny, sposób użycia i parametry lampy błyskowej pozostały niezmienione.

Jak w praktyce wyglądało fotografowanie Medical-NIKKOREM? Było – delikatnie mówiąc – dość uciążliwe. Najpierw należało ustawić na obiektywie czułość filmu. Powiedzmy 200 ASA. Następnie należało zdecydować się na skalę odwzorowania. Dla wybranej czułości 200 osiągalne były skale od 1/8x (przy przysłonie mniej więcej f/5.8) do 1x przy f/45. Jeśli zamierzamy wykonać zdjęcie w skali 1/3x to z rysunku w górnej części obiektywu odczytujemy, że na obiektyw należy założyć żółtą soczewkę „1/4x” i pomarańczową soczewkę „1/6x”. Teraz pozostaje „już tylko” ustawić ostrość. Wykonywało się to przybliżając lub oddalając obiektyw od fotografowanego obiektu… Japońscy „foto-lekarze” jak widać nie mieli lekkiego życia…

Obiektyw w założeniu przeznaczony był do użycia w świetle błyskowym. Stała temperatura barwowa flesza zapewniała właściwą kolorystykę zdjęć, co w przypadku zastosowań choćby w dermatologii miało ogromne znaczenie. Wbudowanie lampy pierścieniowej przy jednoczesnym zastosowaniu dość długiej ogniskowej pozwalało uzyskiwać dobre rezultaty przy bezcieniowym fotografowaniu pola operacyjnego, szczególnie gdy aparat był unieruchomiony na statywie, a pacjent na stole operacyjnym… Oczywiście nic nie stoi na przeszkodzie, by obiektyw używać w świetle ciągłym. Wówczas pierścień skali odwzorowania/przysłon służył do wyboru dowolnej przysłony z zakresu f/5.6 – f/45. Czas migawki należało dobrać ręcznie lub w preselekcji przysłony po jej przymknięciu do wybranej wartości.

Integralną częścią zestawu jest 6 soczewek nasadkowych, służących do uzyskania następujących skal odwzorowania: 1/8x, 1/6x, 1/4x, 1/3x, 1/2x, 2/3x, 1x, 2x, 3x. Pośrednich skal odwzorowania – np. 1/10x czy 1.5x – nie da się w żaden sposób osiągnąć. Każda z soczewek umieszczona jest w oprawie z naniesionym kolorowym paskiem, odpowiadającym schematowi widocznemu na obiektywie. Trzy soczewki o najsłabszej zdolności skupiającej to singlety (pojedyncze soczewki), trzy silniejsze to achromatyczne dublety. Wszystkie soczewki – podobnie z resztą jak i obiektyw w wersji „C” – zostały obustronnie pokryte wielowarstwowymi powłokami antyodblaskowymi i idealnie skorygowane dla konkretnej skali odwzorowania i ogniskowej 200 mm. Dlatego też jakość zdjęć uzyskiwanych przez Medical-NIKKORA nawet obecnie – w dobie powszechnej korekcji apochromatycznej czy szkła ED lub fluorytowego – musi być określona jako bardzo wysoka. Połączenie dość długiej ogniskowej, możliwej do uzyskania skali odwzorowania 3x oraz wbudowanej lampy błyskowej stawiają tego Nikkora na bardzo ciekawej pozycji wśród spokrewnionych z nim obiektywów Micro-Nikkor.

Medical-Nikkor 120/4IF wraz z przeznaczoną do niego soczewką makro. Znacznie zwiększono średnicę palnika lampy błyskowej, co dało bardziej rozproszone światło. Wystająca w przedniej części kopułka mieści jedyną żarówkę oświetlającą pole zdjęciowe.

W roku 1981 „stary dobry” Medical-NIKKOR 200/5.6 zastąpiony został zupełnie nową konstrukcją. Obiektyw Medical-NIKKOR 120/4 IF w założeniu miał służyć temu samemu, ale od strony technicznej niósł ze sobą bardzo wiele zmian. Po pierwsze, zastosowano zupełnie inny układ optyczny. Pierwszy Medical 200/5.6 był bardzo prostą konstrukcją złożoną z czterech pojedynczych soczewek, zaś optykę nowego Medicala stanowi dziewięć soczewek ułożonych w sześciu grupach. Po drugie znacznie skrócono ogniskową, która przy najmniejszej skali odwzorowania 1/11x, wynosiła 120 mm. Skracanie ogniskowej wraz ze wzrostem skali odwzorowania musi być znacznie, skoro na obiektywie wygrawerowano „120mm (M=1/11)”. Po trzecie światłosiła obiektywu wzrosła dwukrotnie, z f/5.6 do f/4. Po czwarte, obiektyw wyposażono w mechanizm wewnętrznego ogniskowania (Internal Focusing, stąd IF w nazwie obiektywu), co pozwala na płynną zmianę skali odwzorowania. Bardzo zmienił się także wygląd zewnętrzny obiektywu. Palnik lampy błyskowej w nowym obiektywie ma znacznie większą średnicę, co przyczyniło się do bardziej równomiernej emisji błysku. Z kolei tubus obiektywu bliższy mocowania bagnetowego jest węższy, co poprawia ergonomię Medicala, gdy jest stosowany „z ręki”. Medical-NIKKOR 120/4 IF także wyposażony jest w kontrolkę gotowości do błysku, ale słabo widoczną lampkę neonową z poprzednika zastąpiono doskonale widoczną diodą świecącą LED.

Czerwona dioda LED sygnalizuje gotowość obiektywu do błysku. Po lewej stronie przedniej części widoczny jest przycisk włączający oświetlenie obiektu, po prawej przycisk umożliwiający naświetlenie na zdjęciu skali odwzorowania.

Obsługa obiektywu sprowadza się do operowania dwoma pierścieniami. Na jednym z nich, podobnie jak to miało miejsce w starszej konstrukcji, należy ustawić czułość ISO. Skala obejmuje wartości od 25 do 800 ISO i może być wykorzystywana także do korygowania ekspozycji. Bo jeśli aparat załadowany jest filmem 200 ISO (lub taką czułość wybrano w menu aparatu cyfrowego), zaś na skali czułości Medicala ustawimy wartość 500 ISO, to zdjęcie będzie naświetlone z korekcją – 1 1/3 EV.

Drugi z pierścieni jest jednocześnie pierścieniem skali odwzorowania, ostrości i przysłony! Nad gumowanym pierścieniem wygrawerowano trzy skale; dwie białe i pomarańczową. Górna skala biała podaje skale odwzorowania od 1/11x do 1x. Druga z białych skal podaje odpowiednią odległość w metrach. Dla skali 1/11x ostrość uzyskana będzie z odległości 1.6 m, a przy rozmiarze naturalnym (1:1) maleje do 0.35 m. Skala pomarańczowa podaje skale odwzorowania obowiązujące po założeniu przeznaczonej do Medicala (jednej tylko!) soczewki nasadkowej. Wraz z tą soczewką skale odwzorowania obejmują zakres od 0.8x do 2x. Z soczewką nasadkową – która jak poprzednio jest achromatycznym dubletem – odległości wahać się mogą od 0.33 m do 0.26 m. Aby ułatwić precyzyjne ustawienie wybranej skali, pierścień „klika” na wszystkich pełnych wartościach. W dolnej części pierścienia podano z kolei wartości przysłon od f/4 do f/32. Ponieważ zmiana skali odwzorowania pociąga za sobą ustawienie odpowiedniej przysłony, w tym obiektywie użytkownik nie ma żadnego wpływu na przysłonę, na jakiej fotografuje! W nowej konstrukcji zastosowano zupełnie inny przewód wyzwalający błysk, który umożliwia jego wyzwalanie przez gorącą stopkę i oferuje sygnalizowanie gotowości do błysku także w wizjerze. Kolejne zmiany to zastąpienie czterech żarówek oświetlających jedną, ale za to mocniejszą i umieszczoną w wystającej kopułce. Żarówkę tę włączało się przyciskiem po lewej stronie „części lampowej”. Po włączeniu, lampka świeciła się aż do wykonania zdjęcia lub odłączenia zasilania obiektywu. Medical-Nikkor 120/4 IF oferował także możliwość naświetlenia w kadrze skali odwzorowania. Funkcję tę uruchamiało się przyciskiem „Data” umieszczonym po stronie prawej.

Główny, gumowany pierścień jest jednocześnie pierścieniem ostrości (skali odwzorowania) i przysłon! Umieszczony poniżej pierścień czułości ASA mógł być blokowany widoczną z prawej strony śrubką.

W dziedzinie zasilania, do każdego z Nikkorów typu Medical oferowano dwie opcje: spory zasilacz sieciowy oraz battery pack umożliwiający pracę w plenerze. Niestety gniazda zasilania na obu obiektywach są zupełnie inne, więc zasilacze i battery packi nie są wymienne. Jest co kolekcjonować.

Żaden z obiektywów Medical-NIKKOR nie zyskał nigdy szczególnej popularności. Częściej kupowały je placówki medyczne czy badawcze niż początkujący amator lubiący uganiać się na łące za motylkami. W czasach produkcji były to obiektywy bardzo drogie i dla wielu potencjalnych użytkowników już sam przedrostek „Medical” sugerował coś niezwykłego, nie dającego się ogarnąć. W katalogach obiektywów Nikkor, modele te umieszczane były zawsze w towarzystwie zwykłych Micro-Nikkorów, bo też należy je traktować jako pewną odmianę optyki do makrofotografii. Nie ma też co ukrywać, że zamocowany na mieszku makro obiektyw Micro-Nikkor 105/4 wyposażony w lampę pierścieniową SB-21, dawał dokładnie takie same możliwości, a sam mógł być używany także do zupełnie normalnej fotografii.

Po bliższym poznaniu, obiektywy Medical-NIKKOR okazują się być dowodem na mistrzostwo w budowie obiektywów przez Nikona; była to „stara szkoła” w najlepszym wykonaniu. Fotografowanie nimi, o ile wiemy czego możemy się spodziewać, daje też dużo frajdy. Są to przedstawiciele gatunku obiektywów, który już dawno wyginął – stąd ich zasłużone miejsce w cyklu „Legendarne obiektywy”.

O autorze Marcin Górko (ur. w 1971 r.) – absolwent Politechniki Łódzkiej oraz dyplomowany instruktor fotografii. Pierwszy poważny kontakt z optyką miał w 1988 r., kiedy zaczął interesować się astronomią. Rok 1993 to początek jego przygody ze sprzętem fotograficznym firmy Nikon. W tym samym roku nawiązał współpracę z czasopismem „Foto Kurier”. Autor pierwszego w Polsce kompendium na temat sprzętu fotograficznego Nikon „System Nikona”. Od 2005 r. współpracownik Nikon Polska, gdzie zajmuje się głównie sprzętem Sport Optics. Współautor wydanej przez Nikon Polska książki „Radość Fotografowania”.

Zdjęcia przykładowe

Sprzęt: Nikon D3 + Medical-Nikkor 120/4 IF Parametry: Skala 1:3 f/13,5 błysk, exp. 1/125 s, ISO 200 Plik: JPEG, 4256×2832 pix, 4.09 MB	Sprzęt: Nikon D3 + Medical-Nikkor 120/4 IF Parametry: Skala 1:1 f/32 błysk, exp. 1/125 s, ISO 200 Plik: JPEG, 4256×2832 pix, 3.29 MB	Sprzęt: Nikon D3 + Medical-Nikkor 120/4 IF Parametry: Skala 1:8 f/5,6 św. ciągłe, exp. 1/500 s, ISO 200 Plik: JPEG, 4256×2832 pix, 3.49 MB
Sprzęt: Nikon D3 + Medical-Nikkor 120/4 IF Parametry: Skala 1:4 f/10 św. ciągłe, exp. 1/125 s, ISO 200 Plik: JPEG, 4256×2832 pix, 4.95 MB	Sprzęt: Nikon D3 + Medical-Nikkor.C 200/5.6 Parametry: Skala 1:1 f/22 błysk, exp. 1/2 s, ISO 200 Plik: JPEG, 4256×2832 pix, 5.48 MB	Sprzęt: Nikon D3 + Medical-Nikkor.C 200/5.6 Parametry: Skala 3:1 f/32 błysk, exp. 1/125 s, ISO 200 Plik: JPEG, 4256×2832 pix, 3.54 MB
Sprzęt: Nikon D3 + Medical-Nikkor.C 200/5.6 Parametry: Skala 1:2 f/16 błysk, exp. 1/125 s, ISO 200 Plik: JPEG, 4256×2832 pix, 5.29 MB	Sprzęt: Nikon D3 + Medical-Nikkor.C 200/5.6 Parametry: Skala 1:15 f/8 św. ciągłe, exp. 1/180 s, ISO 200 Plik: JPEG, 4256×2832 pix, 5.05 MB