Jeszcze w maju 1945 roku amerykańskie wojska zaczęły wycofywać się z Jeny, oddając te tereny Rosjanom, którzy wkroczyli tam na przełomie czerwca i lipca. Podobnie jak Amerykanie, Rosjanie zaczęli wywozić pozostałe maszyny, dokumenty oraz fachowców. W efekcie, w ciągu roku, z Jeny zniknęło około 90% urządzeń. Mimo tego, zakłady wciąż produkowały niewielkie ilości lornetek 8x30, 7x50 i 10x50, głównie modeli wojskowych z indywidualnym ustawianiem ostrości.

Lornetka porropryzmatyczna Carl Zeiss 8x30. Egzemplarz wyprodukowany około 1960 roku.

----- R E K L A M A -----

ZIMOWY CASHBACK OD CANONA 2024/25

Canon 85/2 RF Macro IS STM

2598 zł 2398 zł

Canon 70-200/4 RF L IS USM

6996 zł 6496 zł

Canon R6 Mark II + 24-105/4 RF L

15498 zł 14498 zł

Canon R8 (EOS R8) + 24-50/4.5-6.3 RF ...

6493 zł 5993 zł

W czasie gdy Rosjanie reorganizowali zakłady w Jenie, w amerykańskiej strefie powołano fundację Carl Zeiss Stiftung, pod którą, w 1947 roku, wyodrębniono fabrykę Opton-Optische Werstatte Oberkochen GmbH położoną w miejscowości Oberkochen (40 km na wschód od Stuttgartu) oraz fabrykę Schott Glaswerke w Mainz.

Na przełomie lat 40-tych i 50-tych XX wieku wciąż realne były nadzieje dotyczące szybkiej unifikacji Niemiec. W zawiązku z tym zakłady Zeissa w Oberkochen i w Jenie ściśle ze sobą współpracowały. Na przykład, niewielkie partie lornetek sygnowane znakiem Opton i formalnie pochodzące z Oberkochen, w rzeczywistości były wyprodukowane w Jenie. Co więcej, wkrótce po wojnie wznowiła swoją działalność amerykańska filia Zeissa, która aż do lat 60-tych sprowadzała sprzęt zarówno z Jeny, jak i z Oberkochen oraz Wetzlar.

Lornetka porropryzmatyczna Carl Zeiss 8x30. Egzemplarz wyprodukowany około 1960 roku.

Około roku 1952 stało się jasne, że szanse na połączenie Niemiec są znikome i zachodnioniemiecka część Zeissa musi radzić sobie sama. Pojawiła się więc konieczność zaprojektowania nowych lornetek w zasadzie zupełnie od nowa. Miało to swoje zalety. Starsze modele, projektowane przez wojną, musiały brać pod uwagę problemy z odbiciami na granicach powietrze-szkło (straty światła na jednej takiej granicy potrafią dochodzić do 5%). W efekcie starano się konstruować lornetki, gdzie tych granic było stosunkowo niewiele. Lornetki powojenne mogły wykorzystywać jednowarstwowe powłoki antyodbiciowe, które niwelowały straty światła na jednej powierzchni do około 1.5%, przez co można było rozważać bardziej skomplikowane konstrukcje optyczne.

Lornetka Carl Zeiss 8x30 wraz z wyposażeniem zakupiona w grudniu 1961 roku za kwotę 431 marek i 20 fenigów. Fot. M. Górko

W pełni wykorzystał to optyk Zeissa Horst Koehler (uprzednio był asystentem Alberta Koeniga, którego okular znajdował się w przedwojennych Deltrintemach 8x30), który zaprojektował zupełnie nową, kompaktową lornetkę o parametrach 8x30. Na jej konstrukcję optyczną składał się achromatyczny obiektyw (dublet dzielony powietrzem), dzielone pryzmaty Porro I-go rodzaju oraz aż 6-elementowy okular szerokokątny w układzie 2+1+1+2. W sumie mieliśmy tutaj do czynienia z aż 16 granicami powietrze-szkło. Konstrukcja taka, gdyby pozbawiono jej powłok i dodatkowo uwzględniwszy pochłanianie światła w szkle, dawałaby transmisję nie przekraczającą 40%. Dysponując dobrej klasy powłokami z fluorku magnezu można było uzyskać transmisję na poziomie 60-70%, czyli wyższą niż u przedwojennych i pozbawionych powłok, ale prostszych konstrukcyjnie lornetek 8x30.

Oryginalny wniosek patentowy Horsta Koehlera zgłaszający nową lornetkę o parametrach 8x30.

Zaletą nowej lornetki były kompaktowe rozmiary, które uzyskano rozdzielając soczewki w obiektywie i konstruując prosty teleobiektyw. To umożliwiło wyprowadzenie płaszczyzny głównej przed przednią soczewkę i lornetka, pomimo ogniskowej na poziomie 15 cm, miała długość tylko 9 cm.

Zasada działania teleobiektywu. W klasycznym achromacie (u dołu) odległość soczewek od ogniska jest równa w przybliżeniu wartości ogniskowej. W dzielonym achromacie czyli teleobiektywie (u góry), płaszczyzna główna od której liczy się ogniskową, jest wyprowadzona daleko przed przednią soczewkę, przez co przy tej samej ogniskowej, instrument może być znacznie krótszy niż klasyczny achromat.

Nowa lornetka weszła do produkcji w roku 1954. Była mała, kompaktowa i lekka (waga od 480 do 550 gramów w zależności od źródeł), a jednocześnie dawała duże pole widzenia wynoszące 8.5 stopnia. Od konkurencyjnego Deltrintema 8x30 produkowanego w Jenie wyróżniała ją lepsza jakość powłok, przez co, pomimo bardziej skomplikowanej konstrukcji optycznej, dawała lepszą transmisję oraz lepsze odwzorowanie kolorów. Bardziej skomplikowany optycznie okular dawał też lepszą jakość obrazu na brzegu dużego pola widzenia. Jedynym mankamentem był odstęp źrenicy wynoszący tylko 9 mm. Była to wartość problematyczna nie tylko dla osób noszących okulary, ale także dla ludzi pozbawionych wad wzroku. W zimowych warunkach, przystawienie oka tak blisko soczewki okularu powodowało, że osadzała się na nim wilgoć, co bardzo utrudniało obserwacje.

Lornetka porropryzmatyczna Carl Zeiss 8x30 z 1954 roku.

Warto dodać, że od 1957 roku lornetka ta była produkowana w wersji z indywidualnym ustawianiem ostrości i produkcja ta była adresowana głównie dla wojska. Jeszcze wcześniej, bo w roku 1955, korpus modelu 8x30 (obiektyw i pryzmaty) zostały wykorzystane do zaprojektowania i wprowadzenia na rynek modelu 6x30, który też miał pole widzenia wynoszące 8.5 stopnia.

Strona z katalogu firmy Zeiss z roku 1954 poświęcona zupełnie nowej wtedy lornetce 8x30. Warto zwrócić uwagę na futerał, który przypomina futerały przedwojenne i który szybko został zastąpiony przez nowy model.

Nowa lornetka w zasadzie przebojem zdobyła rynek. Była to wtedy najlepsza konstrukcyjnie i najnowocześniejsza lornetka Porro. Pozostawiała ona w tyle nie tylko zaprojektowanego w 1920 roku Deltrintema oraz całą grupę jego klonów produkowanych w krajach Bloku Wschodniego, ale także największego konkurenta Zeissa na rynkach zachodnich czyli model Binuxit 8x30 firmy Leitz, który był produkowany w latach 1927-1962.

Strona z katalogu firmy Zeiss z roku 1957 poświęcona lornetce 8x30.

W roku 1956 pojawia się pierwsza zmiana w obudowie nowej lornetki. Dodano elastyczne uszczelki w obudowie okularów, co spowodowało większą szczelność całego instrumentu podczas ruchu mostka okularowego odbywającego się przy ustawianiu ostrości.

Strona z katalogu firmy Zeiss z roku 1964 poświęcona lornetce 8x30.

Zgłaszane przez użytkowników problemy z małym odstępem źrenicy wynoszącym tylko 9 mm powodują, że Zeiss decyduje się na wprowadzenie nowego modelu na rynek. Zaprojektowania nowej lornetki podejmują się Horst Koehler i Helmut Knutti. Konstrukcja obiektywu i pryzmatów pozostaje bez zmian, ale zupełnie nowy jest okular. Tym razem zastosowano pięć elementów ustawionych w trzech grupach (układ 2+2+1).

Oryginalny wniosek patentowy Horsta Koehlera i Helmuta Knutti zgłaszający nową lornetkę o parametrach 8x30 zawierająca okular o zwiększonym odstępie źrenicy.

Zupełnie nowy okular to nowy odstęp źrenicy wynoszący aż 19 mm. Nawet w dzisiejszych czasach jest to wartość bardzo komfortowa, przez co, przez lornetkę bez problemów można patrzeć w okularach. Nowy model zyskuje oznaczenie 8x30B (B od Brillentrager) i wchodzi na rynek w roku 1958, będąc oferowanym równolegle z wcześniejszym modelem 8x30. Aby umożliwić obserwacje wszystkim osobom, niezależnie od tego czy noszą okulary czy nie, wprowadzono nowe, gumowe muszle okularowe, które można było zawijać.

Schemat budowy lornetki Carl Zeiss 8x30B wprowadzonej na rynek w roku 1958.

Niestety są też złe wieści. Wyraźne polepszenie odstępu źrenicy odbija się na polu własnym okularu, które wnosi teraz 50 stopni. Dzisiaj taka wartość nie wydaje się wyjątkowo mała, ale w latach 50-tych kiedy na rynku dominowały instrumenty szerokokątne z okularami mającymi pola własne na poziomie 60-80 stopni, była to niewielka wartość. W efekcie całkowite pole widzenia zmniejszyło się do tylko 6.3 stopnia. Na pocieszenie można dodać, że poprawie uległa transmisja lornetki. Mniejsza liczba soczewek i mniejsza liczba granic (zmniejszyła się z 16 do 14), to lepszy kontrast, lepsze odwzorowanie kolorów i lepsza praca pod ostre światło.

Strona z katalogu firmy Zeiss z roku 1964 poświęcona lornetce 8x30B.

W roku 1964 produkcja lornetek zachodnioniemieckiej części firmy Zeiss przenosi się z Oberkochen do zakładów Hensoldt Zeiss w miejscowości Wetzlar. W międzyczasie pojawiają się drobne modyfikacje obudowy obu modeli o parametrach 8x30. Lornetka 8x30, w czasie całej swojej produkcji ma sześć zauważalnych zmian (np. lepsze uszczelki przy okularach, inna obudowa pryzmatów, zmiany przy mostku i śrubie centralnej), a model 8x30B dwie zmiany.

Z czasem Zeiss dostrzega, że oferuje dwie bardzo dobre lornetki 8x30, z których każda ma poważną wadę - jedna mały odstęp źrenicy, a druga małe pole widzenia. Jest to przyczyną zaprojektowania i wprowadzenia na rynek nowego modelu.

Lornetka Carl Zeiss 8x30B z początku lat 70-tych XX wieku.

W roku 1968 na rynku pojawia się więc nowa lornetka 8x30B, która też ma 5-elementowy okular, ale tym razem o polu własnym prawie 60 stopni, co daje pole lornetki wynoszące 7.4 stopnia. Ważne jest to, że ostęp źrenicy nadal pozostaje na bardzo komfortowym poziomie 19 mm.

Lornetka Carl Zeiss 8x30B z początku lat 70-tych XX wieku wraz z wyposażeniem.

W porównaniu do modelu 8x30B o mniejszym polu, nowy model ma dłuższą i bardziej wystającą z celi pryzmatów obudowę obiektywu. Nie jest więc wykluczone, że zmiany konstrukcyjne dotknęły też obiektywu. Wydaje się to o tyle logiczne, że lekkie wydłużenie jego ogniskowej i pozostawienie powiększenia 8x, powoduje zwiększenie ogniskowej okularu. A przy większej ogniskowej okularu łatwiej zachować duży odstęp źrenicy i jednocześnie oferować spore pole widzenia. W katalogu z 1972 roku, który znajduje się w moim posiadaniu podana waga lornetki to 490 gramów.

Lornetki Carl Zeiss 8x30 i 8x30B wraz z wyposażeniem.

Szczerze powiedziawszy, zabierając się za pisanie tego artykułu, byłem prawie przekonany, że ostatnia wersja modelu 8x30B, ma obiektyw w układzie tele, praktycznie taki sam jak poprzednicy, a zmiany dotyczyły tylko konstrukcji okularu. Poniższe zdjęcie w promieniach rentgenowskich pokazuje wyraźnie, że zmienił się także obiektyw.

Zdjęcie rentgenowskie lornetki Carl Zeiss 8x30B. Fot. Obserwatorek.

W przeciwieństwie do poprzedników, mamy tutaj do czynienia z klasycznym, achromatem. To bardzo ciekawe, bo zrezygnowano z układu tele, a długość lornetki wzrosła bardzo nieznacznie. Okular, choć jego pole wzrosło zauważalnie, ma bardzo podobną konstrukcję jak w przypadku poprzedniego modelu 8x30B. Tutaj też mamy więc układ 2+2+1. Wyraźniejsza różnica jaka daje się zauważyć dotyczy krzywizny soczewki najbliższej pryzmatom.

Strona z katalogu firmy Zeiss z roku 1973 poświęcona lornetce 8x30B.

Więcej informacji o konstrukcji optycznej ostatniego porropryzmatycznego Zeissa 8x30 nie udało mi się odnaleźć. Nie natrafiłem ani na wniosek patentowy, ani na prawidłowy schemat w jakimkolwiek katalogu. Pomocni nie okazali się też pracownicy firmy Zeiss, do których wysłałem listy z zapytaniami.

Produkcja porropryzmatycznej lornetki Carl Zeiss 8x30B zakończyła się w roku 1978 i oznaczała zmierzch tego typu konstrukcji w ofercie tego niemieckiego producenta. Wielkimi krokami nadszedł czas lornetek dachowych, bo już wtedy w katalogach firmy można było znaleźć dwie lornetki 8x30 z pryzmatami ułożonymi w układzie Schmidta-Pechana. To już jednak temat za zupełnie inną, równie ciekawą, historię.