W tytule tego artykułu jest mowa o lornetkach z Jeny, ale nigdzie nie pojawiła się nazwa firmy jednoznacznie kojarzonej z tym miastem, czyli Zeissa. Nie jest to przypadek, ale o tym za chwilę…

W 1846 roku 30-letni wtedy Carl Zeiss właśnie w Jenie otworzył swój zakład mechaniki i optyki precyzyjnej, w którym, na samym początku, skupił się na produkcji lup i mikroskopów. Firma odniosła sukces i w pierwszych 20 latach swojego istnienia wyprodukowała ponad 1000 mikroskopów. W latach 60. XIX wieku do zespołu Zeissa dołączył profesor fizyki Ernst Abbe, a w 1881 roku profesor chemii Otto Schott. Tych dwóch panów żadnemu miłośnikowi optyki nie trzeba chyba przestawiać.

Carl Zeiss – wizerunek opublikowany w roku 1907

Działalność Zeissa zaczęła się szybko rozwijać, przez co w ofercie pojawiły się obiektywy i aparaty fotograficzne, a także przyrządy obserwacyjne takie jak teleskopy, lunety oraz oczywiście lornetki.

----- R E K L A M A -----

RABATY FUJIFILM DO 10000zł

Fujifilm GFX 100S

26998 zł 16998 zł

FujiFilm 50-140/2.8 XF R LM OIS WR

7358 zł 6498 zł

Fujifilm X-T5 BLACK

8798 zł 6798 zł

Fujifilm 8/3.5 XF R WR

3858 zł 2998 zł

Warto zaznaczyć, że w drugiej połowie XIX wieku powszechnie dostępnymi na rynku lornetkami były tylko i wyłącznie mało poręczne instrumenty skonstruowane w układzie Galileusza. Jakość optyki była tam słaba, a pola widzenia bardzo małe.

W okolicach roku 1870 Ernst Abbe niezależnie opracował układ odwracający pryzmatów w systemie oryginalnie wymyślonym przez Włocha Ignazio Porro. W 1873 roku powstał prototyp pierwszej takiej lornetki. Produkcja nie została jednak rozpoczęta, bo dostępne w firmie szkło kronowe narzucało spore ograniczenia i lornetka nie spełniała wysokich wymagań Zeissa i Abbego. Sytuacja zmieniła się jednak w roku 1888, w którym Schott wyprodukował nowy, lepszy typ szkła kronowego. Abbe wrócił więc do pomysłu lornetki porropryzmatycznej i w 1893 roku stworzył i opatentował pierwszy instrument tego typu o parametrach 8×20.

Pierwsza porroprozmatyczna lornetka Zeissa – model 8×20. Źródło: Zeiss

Regularna produkcja rozpoczęła się rok później i na rynku pojawiły się aż trzy modele o parametrach 4×11, 6×15 i 8×20. W samym roku 1894 roku Zeiss wypuścił na rynek 205 egzemplarzy swoich nowych lornetek. Rok później oferta została poszerzona o model 10×25, a sumaryczna liczba wyprodukowanych lornetek przekroczyła tysiąc. W roku 1896 wartość ta przekoczyła 2700, a w 1897 roku ponad 4000.

Ówczesna technika nie pozwalała wtedy na produkcję większych lornetek pryzmatycznych, więc do końca XIX wieku w ofercie pozostawały tylko modele o obiektywach o maksymalnej średnicy wynoszącej 25 mm. Sytuacja zmieniła się jednak na początku XX wieku, kiedy to ciągły postęp w produkcji nowych gatunków szkła pozwolił na wprowadzenie na rynek pierwszych lornetek klasy 6×30.

W tym samym czasie badania ludzkiego narządu wzroku prowadzone przez naukowców Zeissa pokazały wyraźnie, że zaadoptowana do ciemności źrenica zdrowego i młodego oka jest w stanie rozszerzyć się do nawet 7 mm, a więc jest sens konstruowania lornetek z nawet tak dużymi źrenicami wyjściowymi. Co więcej, w tym samym czasie zapotrzebowanie na lornetki przeznaczone do pracy w kiepskich warunkach oświetleniowych zaczęło zgłaszać wojsko.

Fragment katalogu firmy Zeiss z 1912 roku prezentujący lornetkę Noctar 7×50. Źródło: H. Merlitz

Firma Zeiss nie pozostała obojętna na tę niszę rynkową i już w 1911 roku wprowadziła do swojej oferty pierwszą lornetkę o parametrach 7×50. Był to wyposażony w pryzmaty Abbe-Koeniga model o nazwie Noctar. Lornetka była stosunkowo długa i ciężka, bo jej waga sięgała 1170 gramów. Jej wadą było małe pole widzenia sięgające tylko 5.8 stopnia, co oznaczało zastosowanie okularów o polu własnym wynoszącym tylko niespełna 41 stopni. Noctar był produkowany w latach 1911–1919.

Układ odwracający pryzmatów w systemie Abbe-Koenig

Firma Zeiss była świadoma wad Noctara i jeszcze w trakcie jego produkcji opracowała nowy model o parametrach 7×50 – tym razem z pryzmatami Porro i znacznie większym polem widzenia wynoszącym 7.3 stopnia. Pierwsze modele dla wojska, oznaczone jako D.F. 7×50, zostały wyprodukowane już w roku 1915 i owa produkcja była kontynuowana do końca II Wojny Światowej.

Nowa lornetka dostała klasyczny achromatyczny obiektyw (2 elementy w 1 grupie), pryzmaty ułożone w bezstratnym układzie Porro działającym na zasadzie całkowitego wewnętrznego odbicia oraz 3-elementowy okular.

Fragment katalogu firmy Zeiss z 1923 roku prezentujący lornetkę Binoctar 7×50. Źródło: H. Merlitz

W roku 1919 kończy się produkcja Noctara i na jej miejsce wchodzi na rynek cywilna wersja modelu D.F. 7×50, która uzyskuje nazwę Binoctar 7×50. W roku 1931 ten sam układ optyczny dostaje klasyczny mostek okularowy, a przez to centralny system ustawiania ostrości. Ten model nazywa się już Binoctem i pozostanie w ofercie firmy aż do zamknięcia zakładów Zeissa w Jenie, czyli do roku 1990.

Fragment katalogu firmy Carl Zeiss Jena z 1980 roku prezentujący lornetki Deltintem 8×30W oraz Binoctem 7×50. Źródło: H. Merlitz

W 1935 roku firma Zeiss, za sprawą swojego pochodzącego z Ukrainy inżyniera Oleksandra Smakuli, opracowała i opatentowała pierwsze powłoki antyodbiciowe o nazwie „T”, które pozwoliły na znaczne zwiększenie transmisji produkowanych instrumentów optycznych. Pierwsze lornetki wyposażone w jednowarstwowe powłoki tego typu pojawiły się jeszcze w trakcie trwania II Wojny Światowej.

Lornetka Carl Zeiss Jena Binoctar 7×50

Jak wszyscy wiemy, Niemcy przegrały II Wojnę Światową, a zakłady Zeissa w Jenie zostały w kwietniu 1945 roku zajęte przez Amerykanów, którzy wywieźli na Zachód przyrządy i dokumentację z działu badawczo-rozwojowego oraz ewakuowali 250 czołowych specjalistów. Na mocy układu w Poczdamie, Jena ostatecznie znalazła się w radzieckiej strefie okupacyjnej, przekształconej później w Niemiecką Republikę Demokratyczną. Rosjanie również wywieźli pozostałe oprzyrządowanie fabryki, niemniej później przystąpiono do jej odbudowy. W NRD pozostały więc zakłady Carl Zeiss Jena funkcjonujące jako przedsiębiorstwo państwowe (VEB), a w RFN reaktywowano zakłady Carl Zeiss w Oberkochen, w oparciu o przedwojenne zakłady Rudolfa Winkla w Getyndze i Moritza Hensoldta w Wetzlar.

Lornetka Carl Zeiss Jena Binoctar 7×50

Zakłady zachodnioniemieckie musiały startować w zasadzie od zera. Tamtejsi optycy postanowili więc zaprojektować zupełnie nowe lornetki i pierwsze z nich zaczęły pojawiać się na rynku dopiero w latach 50. XX wieku. NRD-owskie zakłady w Jenie poszły po linii najmniejszego oporu i po prostu wznowiły produkcję części przedwojennych modeli. W efekcie lornetki z Jeny były produkowane zarówno w roku 1945, 1946 jak i kolejnych. Na szczęście nie skupiono się tam tylko na wykorzystywaniu wcześniejszych projektów, ale także zaczęto pracować nad nowymi. W efekcie, już w roku 1950 na rynek trafiły pierwsze modele 15×50 z Jeny: Pentekar z indywidualnym ogniskowaniem oraz Pentekarem z klasycznym mostkiem okularowym.

Fragment katalogu firmy Carl Zeiss Jena z lat 50. XX wieku prezentujący lornetki Pentekar i Pentekarem o parametrach 15×50

Tuż po wojnie nie wszystkie lornetki z Jeny były wyposażane w powłoki antyodbiciowe, ale dość szybko się to zmieniło i już pod koniec lat 40. na wszystkich elementach optycznych dało się zauważyć charakterystyczny niebiesko-fioletowy odcień jednowarstwowych powłok wykonanych z fluorku magnezu. Na początku lat 70. XX wieku najlepsze firmy optyczne na rynku zaczęły stosować w swoich produktach znacznie wydajniejsze powłoki wielowarstwowe. W przypadku zakładów z Jeny takie powłoki, o nazwie T3M, opracowano dopiero w roku 1978 i od tego momentu zaczęły pojawiać się one na lornetkach tam wytwarzanych. Szkła, zamiast niebiesko-fioletowego odcienia, zaczęły mienić się pomarańczem, różem i fioletem. Transmisja i odwzorowanie kolorów zauważalnie się poprawiły, wciąż jednak, z punktu widzenia dzisiejszych standardów, obraz miał zauważalny, żółty odcień.

W połowie lat 70. XX wieku w Jenie dochodzi do dziwnej decyzji dotyczącej lornetek klasy 7×50. W ofercie pojawia się bowiem model Carl Zeiss Jena Jenoptem 7×50 (a także 8×30 i 10×50). Według niektórych źródeł ma być on następcą Binoctema 7×50, według innych jego kopią skierowaną na rynek cywilny, a jeszcze według innych, trochę gorzej wykonany i tańszy w produkcji Jenoptem miał być oferowany tylko w krajach bloku wschodniego. Wszystkie te trzy hipotezy nie znajdują jednak potwierdzenia w faktach. Po pierwsze, dla wojska wciąż produkowany był model D.F. 7×50, który optycznie nie różnił się niczym od Binoctema, Binoctara i Jenoptema. Po drugie, katalogi Zeissa z Jeny z lat 70. i 80. XX wieku pokazują w ofercie jednocześnie Binoctema 7×50 jak i Jenoptema 7×50. Nie ma więc mowy o tym, że jedna lornetka zastąpiła drugą, bo obie widniały w ofercie obok siebie i to przez wiele lat. Co więcej, katalog ten był adresowany na rynek cywilny, nie jest więc prawdą, że Binoctem został w ofercie tylko dla wojska. Dodatkowo warto zauważyć, że katalog jest anglojęzyczny i był skierowany na rynek zachodni, a więc obecny tam Jenoptem nie mógł być oferowany tylko za Żelazną Kurtyną.

Fragment katalogu firmy Carl Zeiss Jena z 1974 roku prezentujący linię lornetek o nazwie Jenoptem. Źródło: H. Merlitz

Na temat różnic pomiędzy Binoctemem 7×50 i Jenoptemem 7×50 katalog podaje dość enigmatyczną informację, że specyfikacja obu modeli jest identyczna, a różnice dotyczą tylko pewnych elementów procesu produkcji. O jakie różnice chodzi, niestety nie wiemy.

Formalna historia Binoctara, Binoctema i Jenoptema o parametrach 7×50 zakończyła się w roku 1990. Blok komunistyczny się rozsypał i w efekcie doszło do połączenia Niemiec. Zakłady w Jenie nie mogły już używać logo oraz marki Zeiss i zostały przejęte przez firmę Analytik Jena, która rozpoczęła tam produkcję lornetek pod marką Docter. Historia się jednak powtórzyła i zanim w ofercie raczkującej firmy pojawiły się zupełnie nowe modele, w latach 1991–1994 w ofercie widniała linia Docter Classic, a w niej model 7×50, który pod względem konstrukcji optycznej nie różnił się niczym od modeli z Jeny. Tak naprawdę ulepszeniu uległy tylko powłoki, które były dobrej jakości powłokami wielowarstwowymi, zauważalnie wydajniejszymi niż klasyczne T3M z Jeny.

Fragment katalogu firmy Anatytik Jena z początku lat 90. XX wieku prezentujący linię lornetek o nazwie Docter Classic. Źródło: H. Merlitz

Nie zmienia to faktu, że oryginalny układ optyczny 7×50, który widzieliśmy w produkowanych dla wojska Zeissach D.F. oraz modelach Binoctar, Binoctem, Jenoptem i Docter Classic, był obecny na rynku przez bite 80 lat, czyli od 1915 do 1994 roku włącznie. Długowieczność godna pozazdroszczenia, o której współczesne lornetki mogą tylko pomarzyć.

W pewnym sensie wyjaśniła się już zagadka, dlaczego w tytule nie użyłem marki Zeiss. Jak napisałem przed chwilą, model 7×50 był oferowany także przez firmę Docter. Tak naprawdę nie jest to jednak jedyny powód, a przekonamy się o tym przyglądając się uważniej czterem lornetkom 7×50 z mojej kolekcji.

Lornetka Carl Zeiss Jena Binoctem 7×50 z 1980 roku

Najstarszą z nich jest model Binoctem 7×50, którego numer seryjny zaczyna się od cyfr 502, a to oznacza, że został wyprodukowany na początku roku 1980. Były to pierwsze lata, w których na soczewkach pojawiły się już nowe powłoki wielowarstwowe T3M, co doskonale widać po kolorach odbić na obiektywach i okularach. Producent wtedy jeszcze nie chwalił się tym faktem na obudowie lornetki. Lornetka była sprzedawana w charakterystycznym niebieskim pudełku oraz w bardzo solidnym, sztywnym, skórzanym futerale.

Lornetka Carl Zeiss Jena Binoctem 7×50 z 1980 roku

W moim egzemplarzu jest dostępna cała dokumentacja wraz z instrukcją obsługi, gwarancją oraz pożółkłym rachunkiem. Na podpisanej i opieczętowanej gwarancji jest data sprzedaży 23 października 1980 roku, co idealnie zgadza się z rokiem produkcji wywnioskowanym z numeru seryjnego. Rachunek opiewa zaś na kwotę 358 marek niemieckich i 40 fenigów. Oczywiście mowa tutaj o markach wschodnioniemieckich, które były około 8-10 razy mniej warte niż ich zachodnioniemiecki odpowiednik.

Lornetka Carl Zeiss Jena Binoctem 7×50 z 1980 roku

Drugi pod względem wieku model, który chciałbym Wam zaprezentować, to Carl Zeiss Jena Jenoptem 7×50W. Swoją drogą, w porównaniu do Binoctema, w nazwie pojawiła się literka W, która oznacza szerokie pole widzenia. O ile ma ona pełne uzasadnienie w lornetkach Zeissa klasy 8×30 czy 10×50, w przypadku 7×50 trudno mówić o wyjątkowo dużym polu. Mamy tam przecież okulary o dość typowym polu własnym wynoszącym 51.1 stopnia. Tak więc pojawienie się litery W w nazwie Jenoptema 7×50 było w zasadzie tylko chwytem marketingowym.

Lornetka Carl Zeiss Jena Jenoptem 7×50W z 1980 roku

Numer seryjny drugiej omawianej lornetki rozpoczyna się od cyfr 527, a to oznacza, że wyprodukowano ją także w roku 1980. Znów mamy do czynienia z niebieskim pudełkiem i bardzo solidnym, skórzanym futerałem. Powłoki są tutaj wielowarstwowe i informuje nas o tym nie tylko ich kolor, ale także napis „multi-coated” na obudowie.

Lornetka Carl Zeiss Jena Jenoptem 7×50W z 1980 roku

Lornetka Carl Zeiss Jena Jenoptem 7×50W z 1980 roku

Trzecia lornetka z kolekcji to znów Jenoptem 7×50W, ale tym razem z numerem seryjnym rozpoczynającym się od 568, a to oznacza, że został on wyprodukowany w roku 1983. Tekturowe pudełko się nie zmieniło, natomiast oszczędności dotknęły futerału. Nie ma już tutaj takiego arcydzieła sztuki kaletniczej jak poprzednio, lecz coś co można nazwać miękkim, skórzanym etui. Z punktu widzenia dzisiejszych szmatek dodawanych do większości tanich lornetek, to nadal bardzo solidny produkt, ale jest on ewidentnym krokiem w tył w stosunku do tego, co Jena dodawała do swoich lornetek trochę wcześniej.

Lornetka Carl Zeiss Jena Jenoptem 7x50W z 1983 roku

Lornetka Carl Zeiss Jena Jenoptem 7×50W z 1983 roku

Czwarty model jest najciekawszy i jednocześnie najnowszy. Jego numer seryjny rozpoczyna się od cyfr 686, a to wskazuje na rok produkcji 1988. Oczywiście mamy tam napis Jenoptem 7×50W ale wykonany zupełnie inaczej niż poprzednio. Co więcej, ani na lornetce, ani na pudełku nie znajdziemy żadnego napisu lub logo Carl Zeiss Jena. Lornetka jest podpisana tylko miejscem produkcji, czyli w jednym miejscu „DDR”, a w drugim „aus Jena” czyli po prostu „z Jeny”.

Lornetka aus Jena Jenoptem 7×50W z 1988 roku

Nie wiem jak Wam, ale mi pomysł nazywania lornetki „aus Jena” wydaje się dość szalony. Nikt chyba nie potraktowałby dzisiaj poważnie producenta optyki, który swoje instrumenty nazywałby np. „z Pcimia”. Tyle, że Zeiss z Jeny został niejako do takiego podejścia zmuszony. Na niektórych rynkach zachodnich nie miał on bowiem prawa do używania nazwy i znaczka Zeiss, który był zarezerwowany dla zakładów z Oberkochen. Chcąc handlować swoimi produktami na rynkach, które płaciły silną walutą – a to opłacało się w tamtych czasach bardzo i było dużym zastrzykiem realnych środków – musiał uciekać się do takich sztuczek i nazywać swoje produkty „aus Jena”.

Lornetka aus Jena Jenoptem 7×50W z 1988 roku

W efekcie zmianie uległo także pudełko, na którym znowu nie znajdziemy żadnego napisu lub znaku Zeissa. Model ponownie jest tam podpisany jako „aus Jena Jenoptem 7×50W”. Na rynkach zachodnich trochę wstyd było oferować tańszą wersję etui, więc tutaj znów mamy do czynienia z pięknym, sztywnym i skórzanym futerałem, którego jakość wykonania, wygląd i zapach niezmiennie mnie urzeka.

Lornetka aus Jena Jenoptem 7×50W z 1988 roku

Klasa lornetek 7×50, kiedyś tak bardzo popularna, odchodzi powoli w zapomnienie. W zasadzie na palcach jednej ręki da się policzyć udane modele 7×50, które wciąż są jeszcze oferowane. Skala produkcji zakładów w Jenie była jednak tak duża, że w wielu latach z ich taśm schodziło nawet 200 tysięcy lornetek. Wciąż jest więc na rynku wtórnym sporo modeli 7×50, coraz mniej jednak w stanach idealnych lub wręcz sklepowych. Na takie rarytasy trzeba już trochę zapolować.

Ciekawe jest to, że jak na swoje własności optyczne i mechaniczne, wcale nie są one drogie. Egzemplarze w dobrym, choć nie idealnym stanie, daje się kupić za niespełna 1000 złotych. W dzisiejszych czasach wyprodukowanie samego tylko skórzanego i dopracowanego futerału kosztowałoby podobną kwotę. Jeśli interesują nas kolekcjonerskie egzemplarze, które wyglądają prawie tak samo jak w momencie ich wyprodukowania i które na dodatek mają w zestawie komplet tego, co znajdowało się na półce sklepowej, ceny oscylują w okolicach 1500 zł, a czasami zauważalnie przekraczają tą wartość.

Na zakończenie pozwólcie mi na chwilę prywaty. Artykuł ten powstał niejako przypadkiem. Ostatnio zabrałem się bowiem za porządkowanie swojej kolekcji lornetek, która zrobiła się trochę za duża na moje możliwości jej przechowywania i ogarnięcia. A jak nie ma się łatwego dostępu do całości kolekcji, to zbiory nie cieszą tak jak powinny. Przegląd moich lornetek z Jeny przypomniał mi, że klasy 7×50 na łamach Optyczne.pl jeszcze nie opisywałem i stał się przyczynkiem do powstania niniejszego tekstu. Jednocześnie wiem już, że dwóch z opisywanych modeli będę chciał się pozbyć, żeby zrobić miejsce innym ciekawym lornetkom. Jeżeli ktoś z Was jest zainteresowany zakupem pięknego klasyka 7×50 z Jeny, proszę o kontakt na adres mailowy podany na górze strony w dziale REDAKCJA [NIEAKTUALNE!]

Lornetka aus Jena Jenoptem 7×50W z 1988 roku